کاروانسرای دخان مربوط به دوره قاجار است و در زنجان، جنوب بافت قدیمی شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۱۶۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منبع: ویکی‌پدیا
کاروانسرای دخان (مکان تاریخی) در محله سعدی جنوبی زنجان و خیابان توحید، سعدی جنوبی واقع شده است. این مکان یکی از دو مکان تاریخی در محله سعدی جنوبی زنجان می‌باشد و از نظر موقعیت جغرافیایی در نزدیکی مراکز مهمی مانند سرزمین عجایب، بازار تاریخی زنجان، موزه گیاهان دارویی زنجان و بازار بزرگ و تاریخی زنجان و همچنین هتل سنتی ددمان، بازار مسگرهای زنجان، ظروف یکبار مصرف گلها، فروشگاه ظروف مسی زنجان آنتیک و مسافرخانه اسلامی قرار گرفته است.
آدرس، اطلاعات و موقعیت مکانی این مکان آخرین بار توسط Nafis (شهریار سطح ۱۲ نشان) در تاریخ سه شنبه 16 آبان ماه 1402 در اپلیکیشن نقشه و مسیریاب نشان بررسی و به‌روز شده‌اند. (چنانچه در اطلاعات ثبت‌شده یا موقعیت جغرافیایی کاروانسرای دخان اشکالی مشاهده کردید می‌توانید از طریق اپلیکیشن نشان نسبت به گزارش این اشکال اقدام کنید تا پس از بررسی نسبت به اصلاح آن اقدام شود)
استان زنجان، زنجان، توحید، سعدی جنوبی "مسیریاب نشان" یک اپلیکیشن رایگان و کاربردی است که می‌توانید به وسیله آن بهترین راه رسیدن به مقصد را با توجه به مسافت و ترافیک بدست بیاورید و تا رسیدن به مقصد از راهنمایی سخنگوی فارسی استفاده کنید.
کاروانسرای دخان بنایی است مربوط به دوران قاجار که از لحاظ کالبدی، فرم و ساختار کاروانسراهای دوران خود را دارد.وجود حیاط مرکزی با رواق هایی در پیرامون و حجره هایی که در پشت رواق ها قرار گرفته اند از خصوصیات بارز کاروانسراهای شهر زنجان می باشند. این کاروانسرا توسط دو ورودی با بافت پیرامون ارتباط داشته است.این دو ورودی همینک نیز محل تردد و عبور و مرور محسوب می شوند.این بنا علاوه بر حیات مرکزی، چند حیات جانبی دیگر نیز دارد.این حیاط ها بعنوان بارانداز مورد استفاده بوده اند.علاوه بر آن در سمت شمالی کاروانسرا، فضای دو طبقه ای با پوشش شیروانی وجود دارد.به لحاظ وسعت و ساختار، سرای دخان را در مقایسه با سایر سراهای شهر زنجان، منحصر به فرد ساخته است. این مجموعه به دلیل عدم رسیدگی و توجه صاحبان اصلی آن دچار فرسایش و تخریب بسیار شده است.از جمله آتش سوزی در سال ۱۳۷۷ می باشد که موجب سوختگی و از بین رفتن شیروانی بخش شمالی آن شده است.این بنا هم اکنون بیشتر به صورت انبار و محل فروش عمده مورد استفاده است کاروانسرای دخان در داخل بافت قدیمی شهر زنجان و در ادامه بازار طولانی و سرپوشیده زنجان ساخته شده است.به طوریکه در منتهى اليه ورودی شرقی بازار قرار گرفته.خیابان سعدی جنوبی که در سال ۱۳۲۰ احداث شده موجب تخریب بخشی از راسته بازار که کاروانسرای دخان به آن متصل می شده. همچنین جدا شدن این سرا از بازار شده است. ورودی شمالی بنا در خیابان توحید (امامزاده) و ورودی غربی آن در خیابان سعدی جنوبی واقع است
2کاروانسرای دخان بنایی است مربوط به دوران قاجار که از لحاظ کالبدی، فرم و ساختار کاروانسراهای دوران خود را دارد.وجود حیاط مرکزی با رواق هایی در پیرامون و حجره هایی که در پشت رواق ها قرار گرفته اند از خصوصیات بارز کاروانسراهای شهر زنجان می باشند. این کاروانسرا توسط دو ورودی با بافت پیرامون ارتباط داشته است.این دو ورودی همینک نیز محل تردد و عبور و مرور محسوب می شوند.این بنا علاوه بر حیات مرکزی، چند حیات جانبی دیگر نیز دارد.این حیاط ها بعنوان بارانداز مورد استفاده بوده اند.علاوه بر آن در سمت شمالی کاروانسرا، فضای دو طبقه ای با پوشش شیروانی وجود دارد.به لحاظ وسعت و ساختار، سرای دخان را در مقایسه با سایر سراهای شهر زنجان، منحصر به فرد ساخته است. این مجموعه به دلیل عدم رسیدگی و توجه صاحبان اصلی آن دچار فرسایش و تخریب بسیار شده است.از جمله آتش سوزی در سال ۱۳۷۷ می باشد که موجب سوختگی و از بین رفتن شیروانی بخش شمالی آن شده است.این بنا هم اکنون بیشتر به صورت انبار و محل فروش عمده مورد استفاده است. کاروانسرای دخان در داخل بافت قدیمی شهر زنجان و در ادامه بازار طولانی و سرپوشیده زنجان ساخته شده است.به طوریکه در منتهى اليه ورودی شرقی بازار قرار گرفته.خیابان سعدی جنوبی که در سال ۱۳۲۰ احداث شده موجب تخریب بخشی از راسته بازار که کاروانسرای دخان به آن متصل می شده. همچنین جدا شدن این سرا از بازار شده است. ورودی شمالی بنا در خیابان توحید (امامزاده) و ورودی غربی آن در خیابان سعدی جنوبی واقع است موقعیت قرار گیری این بنا بطوری است که از لحاظ دسترسی در مجاورت شریان درجه یک شهر قرار گرفته.تردد سواره به این بنا به راحتی امکان پذیر است.اما به دلیل مجاورت با ورودی شرقی بازار همچنین تجمع دستفروش ها در این مکان، عبور و مرور سواره در این گذر با مشکلاتی همراه است.به همین دلیل نهادها و ارگانهای متولی برای سهولت در عبور و مرور جلوگیری از ایجاد ترافیک سنگین خصوصأ در وردی بازار، جهت گردش و عبور خودروها را خیابانهای پیرامون بنا یکطرفه کرده اند.این امر اگرچه در روان شدن ترافیک تاثیر داشته اما به دلیل عدم وجود توقفگاه خودرو در منطقه و ازدحام جمعیت، مشکل تردد سواره همچنان در منطقه باقی است. این سرا حدودا ۱۲۰ سال پیش بدست حاج علی قلی آقا که یکی از زمین داران و تجار شهر زنجان بود، ساخته شده است.علت ساخت آن ، عدم وجود کارخانه دخانیات و نیاز بازار و تقاضا برای این کالا بوده است.بطوریکه تجار و بازرگانان، توتون و تنباکو را از شهرها و روستاهای اطراف خریداری کرده و در انبارهای نگهداری کرده و در بازار عرضه می کرده اند. به همین دلیل این بنا دخان یا دخانیات نامگذاری شده و محلی برای خرید و فروش و انبار محصولات دخانی بوده است.
1کاروانسرای دخان، کاروانسرایی دو ایوانه، قدیمی، با رواق‌هایی ساخته شده در چهار سمت است که از بخش‌هایی مانند دروازه‌های شمالی، غربی و جنوبی، راهروی شمالی، مجموعه‌ی صحن، پوشش بنا، بالکن راهروی شمالی و آبروها و راسته‌ی بازار غربی و ... تشکیل شده است. این مجموعه از بناهای تاریخی و جاذبه‌های گردشگری زنجان محسوب می‌شود. این اثر کهن، باقیمانده از دوران حکومت قاجاریان است که به نظر می‌رسد به همت حاج علی قلی بنا احداث شده است.
در بافت قدیمی شهر زنجان قرار گرفته و به بازار این شهر چسبیده است. اسمش کاروانسرای دخان است. یادگاری فوق العاده زیبایی که از دوران قاجار به جا مانده و حالا به عنوان یکی از جاهای دیدنی زنجان، با خشت خشت وجودش می‌تواند داستان‌های بسیاری از تاریخ را برایمان نقل کند.